تشریح وضعیت کشور در زمینه ایمنی پرتوهای پزشکی، نقش فیزیک پزشکی در تشخیص و درمان سرطان - جعبه مهر

دکتر محمدرضا دیوبند در گفت وگو با خبرنگاران با بیان اینکه در مجموع از نظر وضعیت حفاظت پرتویی شرایط خوبی داریم، گفت: متوسط پرتوگیری شغلی در زمینه پرتوشناسی تشخیصی و رادیولوژی حدود یک میلی سیورت در سال و در پزشکی هسته ای و رادیوتراپی میزان پرتوگیری شغلی 3 میلی سیورت در سال است. همچنین در زمینه پرتوگیری پزشکی در رادیوگرافی دیجیتال، سی تی اسکن و رادیوتراپی، بر اساس اطلاعات سازمان انرژی اتمی، میزان پرتوگیری بیمار از استاندارد آژانس بین المللی انرژی اتمی پایین تر است، ولی هنوز برای خود ما قانع نماینده نیست.

وی با تشریح خلاصه ای از گرایش های مختلف رشته فیزیک پزشکی در دانشگاه های کشور، اظهار کرد: پرتودرمانی یا رادیوتراپی یکی از گرایش های فیزیک پزشکی است که با استفاده از خاصیت کشندگی پرتوها به منظور درمان تومورهای سرطانی استفاده می گردد؛ پرتوشناسی تشخیصی یا تصویربرداری (کاربرد یک پدیده فیزیکی به منظور تشخیص و کسب اطلاعات از ساختار داخلی اندام ها بدون دخل تصرف در آنها) گرایش دیگری است که فیزیک پزشکی به آن می پردازد.

تصویربرداری مولکولی شاخه ای از علم فیزیک پزشکی

دکتر دیوبند با بیان اینکه این شاخه از علم فیزیک پزشکی به تصویربرداری مولکولی نیز پرداخته است، ادامه داد: تصویربرداری به دو شاخه استفاده از پرتوهای یونیزان و پرتوهای غیریونیزان تقسیم می گردد؛ پرتوهای یونیزان پرتوهایی هستند که حداقل انرژی (معال 12.4 دهم الکترون ولت) را برای کندن یک الکترون دارا بوده مانند پرتوهای x ، گاما و بتا. پرتوهای غیریونیزان در مقابل آن انرژی را ندارند مانند پرتوهای آر اف دستگاه ام آر آی، دستگاه های اولتراسوند مانند سونوگرافی و دستگاه های high frequency که برای تصویربرداری استفاده می شوند.

گرایش های کاربردی فیزیک پزشکی در تشخیص و درمان بیماری ها

عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، پزشکی هسته ای را گرایش دیگر فیزیک پزشکی بیان کرد و گفت: در این شاخه از علم پزشکی یک رادیوداروی باز یعنی یک ماده رادیواکتیو مایع و یا گازی شکل وارد بدن شده و در اندام مورد نظر جذب می گردد، این ماده از خود تابش بلندبرد گاما ساطع می نماید که این مساله امکان تصویربرداری دقیق از اندام و آنالیز عملکرد و فیزیولوژی اندام را فراهم می نماید. به همین دلیل بعضی از توده های سرطانی نیز تحت مداوا و درمان قرار می گیرند.

بکارگیری ایمن پرتوها با حفظ ارزش های تشخیصی و درمانی

مطالعه آسیب پرتوهای یونیزان بر روی سلول ها و موجودات زنده

دکتر دیوبند، رادیوبیولوژی و حفاظت در برابر اشعه را گرایش دیگر فیزیک پزشکی بیان کرد و ادامه داد: در این روش آسیب پرتوهای یونیزان بر روی سلول ها و موجودات زنده آنالیز شده و همچنین این گرایش مباحث حفاظتی و چگونگی بکارگیری ایمن منابع پرتو در شاخه های مختلف پزشکی، صنایع و تأسیسات هسته ای و همچنین آنالیز های سیتوژنتیک بر روی مردم ناشی از پرتوگیری های طبیعی و مصنوعی را در بر می گیرد، به عبارت دیگر در این شاخه از علم پزشکی بکارگیری ایمن پرتوها با حفظ ارزش های تشخیصی و درمانی آنالیز و مطالعه می گردد.

کاربرد پرتوهای یونیزان و غیریونیزان در درمان بیماران

دکتر دیوبند با بیان اینکه تصویربرداری دو گرایش عمده دارد، بیان کرد: پرتوهای یونیزان فیلد خیلی بزرگی از پرتونگاری به منظور تصویربرداری از یک تک دندان تصویربرداری از کل دندان ها (او پی جی)، دستگاه های رادیولوژی ثابت، ماموگرافی، آنژیوگرافی و سی تی اسکن را در برمی گیرد که اساس کار آنها استفاده از پرتوهای X-RAY است. پرتوهای غیریونیزان نیز در پرتوشناسی سه کاربرد اصلی دارد؛ یکی دستگاه ام. آر. ای با استفاده از امواج آر. اف و میدان مغناطیسی؛ بعدی دستگاه سونوگرافی با استفاده از امواج اولتراسوند با فرکانس بالای 20 هزار هرتز برای کاربردهای تشخیصی و در نهایت تصویربرداری همدوسی اپتیکی یا OCT یعنی استفاده از پرتوهای نوری هم فرکانس و هم طول موج که اغلب در لیزرها کاربرد دارند.

این عضو هیأت علمی گروه مهندسی و فیزیک پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در ادامه با اشاره به فعالیت مؤثر این گروه آموزشی در بخش رادیوتراپی، بیان کرد: در گروه فیزیک پزشکی از فیزیک و معادلات حاکم برآن به منظور تشخیص و درمان در مسائل پزشکی استفاده می گردد که شاخه ای از پرتودرمانی است.

نقش فیزیک پزشکی در تشخیص و درمان

طراحی ایمن درمان تومورها و انواع سرطان

وی با اشاره به فعالیت اعضای هیأت علمی گروه فیزیک پزشکی در بخش بالینی، گفت: همکاران ما به عنوان فیزیسیست، کار طراحی درمان را در زمینه درمان تومورها و انواع سرطان با همکاری و همفکری کادر درمان بخش های مذکور به عهده دارند، به عبارت دیگر پس از معین حجم تومور و دوز مورد احتیاج توسط پزشک، فیزیسیست ها معین می نمایند که این مقدار دوز در چند جلسه و از چه مسیرهایی به موضع معین شده تابانده گردد، در نهایت این محاسبات برای اجرا در اختیار کارشناس رادیوتراپی قرار می گیرد.

شبیه سازی درمان برای اطمینان از صحت روش درمانی

دکتر دیوبند، شبیه سازی درمان برای اطمینان از صحت روش درمانی را فعالیت بعدی این گروه بیان کرد و ادامه داد: در شبیه سازی معمولاً شرایط اصلی درمان آماده شده و با دستگاه X-RAY تمام حرکات دستگاه رادیوتراپی با انرژی و دوز در حد سی .تی برای چکاپ درمان انجام می گردد.

دزیمتری راهی برای جلوگیری از آسیب دستگاه های اشعه ایکس و پرتو درمانی

وی دزیمتری را از دیگر فعالیت های فیزیسیست ها در بخش بالینی بیان کرد و گفت: دزیمتری با هدف اطمینان از کیفیت خروجی دستگاه های اشعه ایکس و پرتو درمانی انجام می گردد. اگر پرتودرمانی به درستی انجام نگردد، هم بیماری مجدداً عود می نماید و هم علاوه بر بافتهای سرطانی، بافتهای سالم نیز آسیب می بینند، در این میان فیزیسیست ها با دزیمتری و محاسبه و معین مقدار دوز مناسب، از کیفیت خروجی دستگاه ها اطمینان حاصل می نمایند.

دکتر دیوبند با اشاره به سایر وظایف یک فیزیسیست در بخش بالینی، بیان کرد: فیزیسیست به عنوان مسؤول فیزیک بهداشت مراکز درمانی، نقش حفاظت از بیمار و پرتوکار در برابر اشعه را نیز برعهده دارد. البته این نقش حفاظتی تا حدی اعمال می گردد که تصویر صحیح و قابل فهمی برای یاری به تشخیص پزشک در زمان تصویربرداری تهیه شده و همچنین درمان مؤثری اعمال گردد.

طراحی ایمن حفاظ در مراکز درمانی و تشخیصی

وی گفت: یکی دیگر از نقش های فیزیک پزشکی در مراکز درمانی و تشخیصی، طراحی و محاسبه حفاظ لازم به منظور احداث و راه اندازی مراکز پرتودرمانی، پزشکی هسته ای و پرتوشناسی تشخیصی در سطح کشور است. علاوه بر وظایف مشروحه، انجام برنامه کنترل کیفیت و اطمینان از کیفیت تشخیص و درمان و انجام آزمون های پذیرش بر روی تجهیزات مورد استفاده در تشخیص و درمان با پرتوها و انجام آزمون های دوره ای به منظور اطمینان از عملکرد صحیح تجهیزات پرتوده و پرتوزا از مسئولیت های فیزیسیست است.

ایمنی تجهیزات و دستگاه های تصویربرداری در کشور

این عضو هیأت علمی دانشگاه در بخش دیگری از این گفت وگو با اشاره به ایمنی و وضعیت تجهیزات و دستگاه های تصویربرداری در کشور، بیان کرد: در بحث تشخیص و تصویربرداری وضعیت خوبی داریم و علیرغم تحریم ها، دستگاه هایی با برندهای روز جهان در داخل کشور استفاده می گردد.

کاهش 25 درصدی دوز بیمار با دیجیتال رادیوگرافی

وی با اشاره به ارتقای بسیاری از دستگاه های تصویربرداری در کشور، بیان کرد: در حال حاضر بسیاری از دستگاه های تصویربرداری به سمت دیجیتال رادیوگرافی حرکت نموده اند که همین مساله می تواند دوز بیمار را تا 25 درصد کم کند. در این روش حتی اگر اپراتور در معین شرایط دستگاه اشتباه کند و شرایطی فراهم کند که احتمال تحمیل دوز بالا به بیمار وجود داشته باشد، دستگاه هوشمند بوده و متوجه شده و شرایط را تغییر می دهد. البته در مقابل اگر کیفیت تصویر برای تشخیص مناسب نباشد، دستگاه به صورت هوشمند دوز موجود را برای تهیه تصویر استاندارد و باکیفیت افزایش می دهد.

معرفی مراکز ایمن تصویربرداری برای اجرای طرح غربالگری سرطان پستان

دکتر دیوبند همچنین به بحث غربالگری سرطان پستان اشاره نمود و گفت: بحث غربالگری در بسیاری از کشورها به صورت قانون درآمده است، یعنی خانم های بالای 40 سال هر 2 سال و بالای 50 سال هر سال باید نسبت به غربالگری اقدام نمایند، ولی این مساله در کشور ما هنوز قانون نیست. البته قبل از اینکه این مساله قانونی گردد، باید مراکزی با عملکرد و خروجی درست و ایمن تصویربرداری معین و معرفی شوند.

انواع پرتوگیری در مراکز تشخیصی و درمانی

وی در ادامه با اشاره به مساله ایمنی پرتو در مراکز پرتودرمانی و تشخیصی، بیان کرد: مساله پرتوگیری در مراکز را می توان به 3 دسته تقسیم کرد؛ دسته اول پرتوگیری شغلی و مربوط به افرادی است که به واسطه شغل خود درگیر فعالیت های پرتویی هستند، این افراد آموزش دیده و تحت کنترل هستند.

وضعیت پرتوگیری شغلی در کشور استاندارد است

وی اظهار کرد: وضعیت پرتوگیری شغلی در کشور مطلوب بوده و از متوسط جهانی بسیار پایین تر و در حد یک میلی سیورت در سال برای پرتوشناسی تشخیصی و در پرتودرمانی و پزشکی هسته ای نیز کمتر از 3 میلی سیورت در سال است و این نشان دهنده آن است که مقررات، امکانات و طراحی های ساختمانی مراکز در جهت کنترل پرتوگیری شغلی بر اساس استانداردهای معتبر انجام می گردد، اگرچه ممکن است در بعضی مراکز اصول ایمنی به درستی رعایت نگردد.

دکتر دیوبند با اشاره به پرتوگیری پزشکی به عنوان بخش دوم مبحث ایمنی پرتوگیری، بیان کرد: پرتوگیری پزشکی به معنای پرتوگیری بیمار به منظور یکی از فرآیندهای تشخیص و درمان محسوب می گردد و احتیاج هست که مراکز کاربرد پرتوها به این امر مهم توجه بیشتری معطوف دارند.

پروژه های مشترک با آژانس بین المللی انرژی اتمی برای ارتقای ایمنی پرتوگیری پزشکی

وی در این رابطه به پروژه های مشترک ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی اشاره نمود و گفت: ایران در زمینه کنترل پرتوگیری پزشکی برای بیمار چندین پروژه مشترک با آژانس بین المللی انرژی اتمی دارد که یکی از دستاوردهای آن اجباری کردن کنترل کیفیت دستگاه های تصویربرداری است. به عبارت دیگر همه سیستم ها و دستگاه ها باید سالانه یک بار توسط نفر سومی چک و کنترل نظارتی گردد.

کنترل مراکز پرتودرمانی توسط بازرسان سازمان انرژی اتمی

دکتر دیوبند با اشاره به نوع سوم پرتوگیری یعنی پرتوگیری مردم، اظهار کرد: پرتوگیری مردم به معنای تحت تابش اشعه بودن مردمی است که در اطراف تأسیسات و مراکز پرتویی زندگی می نمایند. البته این مراکز توسط بازرسین وزارت بهداشت و انرژی اتمی کنترل شده و کلیه اصول در طراحی و ساخت و ساز آنها رعایت شده و کشور ما در این زمینه وضعیت خوبی دارد.

ضرورت آموزش اصول تشخیصی و تجویز به موقع تصویربرداری به پزشکان عمومی

وی با بیان اینکه این طرح به کنترل ایمنی دستگاه ها و همچنین پرتوگیری پزشکی یاری زیادی می نماید، بیان کرد: البته در بحث ایمنی پرتوگیری پزشکی کارهای بیشتری می توان انجام داد. به عنوان نمونه پزشکان عمومی باید در زمینه اصول تشخیصی و تجویز به موقع تصویربرداری، MRI یا سی تی اسکن و غیره آموزش ببینند تا در مواقع غیرضروری آنها را تجویز ننمایند.

دکتر دیوبند با تاکید بر ضرورت برگزاری دوره یا سرفصل آموزش های پزشکی در زمینه بکارگیری روش های پرتویی در تشخیص (توجیه پذیری آزمون های پرتوی) برای دانشجویان و پزشکان عمومی، اظهار کرد: می توان برای کاهش عوارض احتمالی پرتوهای پزشکی در بیماران، دوره ها و سرفصل های آموزشی معینی در رابطه با حفاظت های پرتویی و تصویربرداری طراحی و در دوره پزشکی عمومی ارائه کرد. طی این دوره می توان اطلاعات مربوط به دستگاه ها، پرتوها و عوارض آن برای بیمار و متعاقباً برای جامعه را به دانشجو منتقل کرد تا تجویز آزمون های تشخیصی با توجیه پذیری همراه گردد.

ارائه درس یک و نیم واحدی فیزیک اشعه در دانشگاه

وی با بیان اینکه دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در این رابطه پیشقدم شده است، گفت: این دانشگاه برای دانشجویان دوره پزشکی عمومی درس یک و نیم واحدی فیزیک اشعه را طراحی و اجرا می نماید و بسیار مفید خواهد بود اگر تدابیری اندیشیده گردد تا برای کلیه دانشجویان پزشکی و دندانپزشکی در سراسر دانشگاه ها اجرا گردد.

هماهنگی بین وزارت بهداشت، بیمه و مراکز استخدامی راه حلی برای کاهش دوز دریافتی افراد

استاد گروه مهندسی و فیزیک پزشکی در ادامه هماهنگی میان وزارت بهداشت، انجمن های علمی پزشکی و بیمه را راه حل مفید و مثمرثمر بعدی بیان کرد و گفت: به عنوان نمونه در بخش دندانپزشکی، پزشک برای دریافت حق بیمه باید از قبل و بعد از خدمات دندانپزشکی مانند پرکردن، عصب کشی و غیره عکس تهیه کند، درحالی که با اعتماد به پزشک و درنظردریافت سایر راه حلهای نظارتی می توان دوز بیمار را تا 30 درصد کم کرد. این درحالی است که هم اکنون سالانه چیزی حدود 22 میلیون کلیشه رادیوگرافی دندان داریم که اگرچه دوز هرکدام به تنهایی پایین است، اما با ضرب در این تعداد، ریسک بزرگی از سرطان ایجاد می گردد.

وی با اشاره به یک نمونه دیگر در این رابطه، اظهار کرد: در بدو استخدام، دریافت تصویر از سینه افراد یک امر اجباری است، در حالی که می توان در ابتدا با معاینه افراد تنها از افراد مشکوک بخواهیم تا این تصویربرداری را انجام دهند، این مساله می تواند دوز دریافتی افراد را تا حد زیادی کاهش دهد.

ضرورت توجه بیشتر دانشگاه های علوم پزشکی به تحقیقات علوم پایه

دکتر دیوبند در بخش پایانی گفت وگو با خبرنگاران ضمن اشاره به صندلی رشته مهندسی و فیزیک پزشکی در دانشگاه ها، گفت: شایسته است که در زمینه رشته های علوم پایه و مهندسی توجه بیشتری به عمل آید تا بتوان تحقیقات و پژوهش های کاربردی تر و موثرتری در این حوزه از علوم پزشکی انجام داد.

مسافرت رو: مسافرت رو: آگاهانه سفر کنیم تا بیشتر از سفر لذت ببریم

دور زمین: دور زمین: آشنایی با زیبایی های دنیا در مجله گردشگری